Haihuwa
Sunansa Abu Hamid Ibn Muhammad al-Tusi al-Shafi al-Ghazali kuma an karrama shi da laƙabin "Hujjatul Islam", "Hujjar Musulunci". An haife shi a shekara ta 1058 Miladiyya (450H) a garin Tabran da ke gundumar Tous a lardin Khurasan (Iran). Mahaifinsa mai sana'ar auduga ne don haka ake kiransa da Ghazali. Iliminsa na farko ya samu ne daga malamai na gida, a garinsu. Sannan ya koma Jurjan (kusa da Tekun Kasbiya) ya yi karatu a wajen Imam Abu Nasr Ismaeli. Hanyar koyarwa ita ce ɗabi'a, malami zai gabatar da lacca kuma ɗalibai sun ɗauki rubutu su tattara su. Tun Ghazali yana matashi yake ƙwararren ɗalibi ne mai hazaƙa da kaifin basira.
Marubuci: Saliadeen Sicey
Farkon rayuwar Imam Ghazali
A wancan zamani akwai makarantu da kwalejoji da yawa a kowane babban gari da birni. Duk da haka, biranen Nishapur da Baghdad su ne biyu mafi shahara. Da yake Nishapur yana kusa da gida, Imam Ghazali ya yanke shawarar zuwa wurin. Anan Imam Al-Haramain, fitaccen malamin zamaninsa ya ke koyar da ɗalibai ilimomin Musulunci. Nishapur ta kasance ɗaya daga cikin shahararrun cibiyoyin koyo a duniyar musulmi. A cewar Shibli, an kafa kwalejin Islama ta farko a nan Nishapur da sunan Bahiqiyya. Imam Al-Haramain shi ne babban Mufti, gwamnati da jama'a su na girmama shi. Ya na da suna da matsayi mara misaltuwa.
Ba da jimawa ba Imam Ghazali ya samu matsayi na musamman a cikin ɗaliban Imam Al-Haramain. An naɗa shi a matsayin "Mueed", mataimakin malami. Imam Ghazali ya fara rubuta littattafai kuma malaminsa ya ƙarfafe shi a kan wannan aiki. Ba da daɗewa ba shahararsa ta fara yaɗuwa.
Rayuwa a Bagadaza
An naɗa Imam Ghazali a matsayin malami a wannan babbar cibiya. Nizamul Mulk shi kansa malami ne ƙwararre kuma yana son haɗuwar malamai a fadarsa, wacce ta kasance tamkar wajen al'umma ne don muhawara. Wannan ya bai wa matasa masana dama ba kawai don nuna ƙwarewar muhawara da zurfin karatun su ba, har don burge dangin sarauta. Imam Ghazali yana son karamci da muhawara a waɗannan lokuta. Ba da daɗewa ba sai ga hazaƙar Imam Ghazali ta bayyana, bahasinsa da laccoci da nasiharsa sun ƙayatar matuƙa. Hazaƙarsa a dukkan ɓangarorin ilimi ta tabbata kuma Nizamul Mulk ya gane haka.
A shekara ta 1092 miladiyya yana matashi ɗan shekara 34. Aka naɗa Imam Ghazali a matsayin shugaban Nizamiyya, wannan muƙamin ya na ɗaya daga cikin manya-manyan mukamai na farar hula kuma wurin da aka fi so a babban birnin daular musulmi. Imam Ghazali ya yi tasiri sosai a cikin gidan sarauta, ta yadda suke sauraransa, kuma suna yin aiki da nasiharsa. Imam Ghazali Ya shahara, ya yi arziki. Ya yi rayuwar jin daɗi, an shayar da shi da dukiyar duniya.
Imam Ghazali yana da buƙatu masu faɗi, falsafa da ruhi su ne batutuwan da ya fi so. Yayin da sha'awarsa ga Addini ta zurfafa sai ya zama mai sukar girman kai, dukiya da son matsayi. Duk ya bi ya tashi hankalinsa. Ya ji kamar ya bar Bagadaza ya yi ritaya zuwa cikin jeji. Imam Ghazali ya rubuta a cikin tarihin rayuwarsa na wannan zamanin na tsawon watanni shida ya ce: “Na kasance cikin tsananin damuwa har sai da na kasa magana, ko ci ko koyarwa. Daga ƙarshe na kamu da rashin lafiya, likitoci sun ce ba za su iya yin min magani ba”.
Tarihin rayuwarsa
Ya rubuta. “Na kai ga cewa ba za a iya samun albarkar lahira ba, ba tare da Taƙawa da barin sha’awa ta jiki ba, kuma hakan na faruwa ne da zarar son duniya ya gushe, har sai mutum ya bar duniya ya yi burin lahira. Dole ne mutum ya juyo da sauri ga Ubangijinsa gaba ɗaya, kuma hakan ba zai iya faruwa ba sai ya bar ɗaukaka da dukiya. Lokacin da na bincika kaina, na sami kaina da zurfin sha'awar duniya. Sa’ad da na yi nazarin dalilan da ke sa na yi lacca, na ga cewa don girma da matsayi ne kawai. Yanzu na tabbata cewa na tsaya a bakin bala'i. Na daɗe ina tunanin wannan halin.
Wata rana zan yanke shawarar barin Bagadaza in saki kaina daga wannan sarƙoƙi. Zan ɗauki mataki ɗaya bayan ɗaya. Da safe zan yi burin lahira, amma da yamma wannan sha'awar duniya zai mamaye tunanin. Sarƙar sha'awa ta jiki ta ja ni sai muryar imani ta ce tafi! Tafi! Sa'o'i kaɗan na rayuwa kawai suka rage duk da haka tafiya ta yi nisa, ayyukanku kawai don nunawa da ruɗi ne, idan ba ku shirya don lahira ba yanzu yaushe za ku yi haka?
A ƙarshe, na yanke shawarar barin Bagadaza. Malamai da jami’an gwamnati sun roƙe ni da in bar wannan shawara ta, suna masu cewa ‘wanda zai yi wa musulmi nasiha, ta yaya tafiyarsa za ta zama halas a Musulunci? Yayin da kowa ke faɗin haka, na san gaskiya don haka na tafi Sham.” (Al-Munqiz min Ad-dalal – Mai Ceto daga karkacewa).
Tafiya zuwa Damascus
Imam Ghazali ya yi tattaki zuwa Dimashku domin ya zauna cikin kaɗaici, ya kuma shafe lokacinsa cikin ibada da tsarkakewa. Yana hawa can kan ƙololuwar husumiya ta yammacin masallacin Umayyawa ya zauna a can duk rana yana nutsewa cikin ambaton Allah da tadabburi. Haka kuma yana koyarwa a ɓangaren yammacin Masallacin. Bayan shekaru biyu na ibada da motsa jiki na ruhaniya ya yi ƙaura zuwa Kudus kuma ya zauna a husumiyar Dutse. Daga nan ya tafi garin Khaleef da ke gaɓar Yamma, a kabarin Annabi Ibrahim, ya yi alƙawari guda uku:
1. Kada ku taɓa ziyartar gidan masarauta.
2. Kar a taɓa karɓar kyaututtukan masarauta.
3. Kada ku taɓa yin muhawara da kowa.
Daga nan ya yanke shawarar zuwa Hajji. Tsawon shekaru goma, ya ci gaba da tafiya, a tafiyarsa ta gano kansa da neman gaskiya. Ta cikin hamada, dazuzzuka, birane da tsaunuka, galibi yana yada zango kusa da kaburburan tsarkakan bayin Allah.
A wannan lokacin Imam Ghazali ya rubuta littafai don koyarwa a makarantun hauza da shiryar da ɗalibai. Bayan ya kwashe tsawon shekaru goma yana yawo kuma ya sami zurfin fahimtar Musulunci, ya sake komawa Bagadaza. An karɓe shi da murna tare da sake ba da muƙamin daraktan Nizamiyya. Ana tunanin a nan ne ya rubuta Magnum Opus 'The Revival of Religious Sciences'. Wannan yana ɗaya daga cikin abubuwan da suka shafi ilimin Islama. lmam Ghazali ya koyar a Nizamiyya na ɗan lokaci kaɗan kafin ya koma garinsa Tabran. A nan ya kafa wata ƙaramar makarantar hauza inda yake koyarwa da jagorantar ɗalibai.
Imam Al-Haramain ya rasu a shekara ta 1086 miladiyya (475H), Imam Ghazali ya yanke shawarar barin Nishapur ya nufi Bagadaza. Wadda ita ce babbar cibiyar ilmantarwa kuma ƙarƙashin kulawar Nizamul Mulk, wanda ya gina babbar jami'a ta Nizamiyya.
Aiki
Imam Ghazali ya kasance ƙwararren marubuci, Maulana Shibli Nuamani ya haɗa jerin haruffa na dukkan ƙasidunsa da littafansa a cikin mujalladi 40 da littafai 67. Wasu daga cikin littattafan ana buga su cikin harsuna daban-daban, wasu kuma sun kasance a rubuce, amma wasu kuma ba a iya gano su ba, an ambaci sunayensu kawai.
Wasu daga cikin shahararrun littafan Imam Ghazali akwai:
1. Minhaaj ul Abidin – Shiri ne ga masu ibada.
2. Ihya 'Ulum al-Din - Farfaɗowar ilimin addini.
3. Kemiya Saadat - Asalin alheri.
4. Al-Munqiz min Ad-Dalal – Mai ceto daga karkacewa.
Gudunmawa
Al-Ghazali ya ba da gudummawa sosai ga ci gaban tsarin ra'ayi na Sufanci da haɗin kai da karɓuwa a cikin addinin Musulunci. A matsayinsa na malamin addinin musulunci ya kasance a mazhaɓar Shafi'iyyah da kuma mazhaɓar tauhidi ta ashariya. Al-Ghazali ya sami laƙabi da yawa kamar su Zainul-Dīn ( زين الدين ) da Ḥujjat al-Islām ( حجة الإسلام ).
Ana kallonsa a matsayin babban memba na mazhaɓar Ashariyawa mai tasiri na falsafar Musulunci na farko kuma mafi mahimmancin mai ƙaryata Mutazilawa. Duk da haka, ya zaɓi ra'ayoyi daban-daban idan aka kwatanta da Ashariyawa. Imaninsa da tunaninsa sun sha bamban ta wasu ɓangarori daga mazhaɓar Ashariya.
Rasuwa
Ya rasu a ranar 14 ga watan Jamadi-al-Thani shekara ta 505 bayan hijira (1111 miladiyya) yana da shekaru 53. Ƙaninsa Ahmad Ghazali ya ba da labarin lokacinsa na ƙarshe, yana mai cewa: “A safiyar Litinin ne ya wayi gari ya yi alwala ya yi sallar Asuba sannan ya nemi mayafinsa, ya sumbace shi, sai ya ce: "Na yarda da umarnin Ubangijina", sai ya kwanta ya mutu.
Allah ya jikansa da rahama Amin.
